Ճգնաժամ Իրանում՝ ինչո՞ւ է Համենեին գրոհում Ռոհանիին

Իրանի բարձրագույն ղեկավար այաթոլա Ալի Համենեին շնորհավորել է իրանցիների Նովրուզը և քննադատել տնտեսական վիճակը երկրում: «Դառը և բարդ իրադարձություններն անցյալ տարի հիմնականում կապված էին երկրի տնտեսական վիճակի հետ, մարդկանց գոյության միջոցները չէին բավարարում: Պետությունը քայլեր ձեռնարկեց այս խնդիրների լուծման համար, բայց այդ քայլերը ոչ իմ սպասումները բավարարեցին, ոչ ժողովրդի»՝ հայտարարեց Համենեին: Նա նաև հավելեց, որ «Նոր տարում պետությունը պետք է կենտրոնանա տնտեսական սեկտորի զարգացման վրա, հատկապես տնտեսության առանցքային ոլորտի՝ ներքին արտադրության վրա»: Ավելի վաղ այաթոլան արդեն քննադատել էր տնտեսության աճի դանդաղ տեմպերը, միաժամանակ ցույց տալով նախագահ Հասան Ռոհանիի ձախողումները: Նա, ի դեպ, նախագահի թեկնածու է (ընտրությունները մայիսի 2-ին են): «Ելույթներ ունենալ և թվեր ցույց տալը լավ է,- ճշտում էր Համենեին,- բայց դա չի ազդում մարդկանց կյանքի վրա միջնաժամկետ ու երկարաժամկետ հեռանկարում: Մենք բողոքներ ենք լսում մարդկանցից: Մարդիկ պետք է զգան իրավիճակի բարելավումը, աշխատատեղերի ավելացումը և արտադրության մեծացումը: Սակայն դա չկա»:

Զարմանալի է, բայց փաստ, որ Համենեիի գրոհները Ռոհանիի վրա ժամանակագրությամբ համընկնում են ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփի հակաիրանական հայտարարությունների հետ, որ բացի Իրանի դեմ պատժամիջոցներ սահմանելուց, վեցյակի և Իրանի միջուկային համաձայնագիրը որակեց «վատ գործարք»: Այդպիսով, Իրանի բարձրագույն ղեկավարը փորձում է քողազերծել, իր տեսակետից, Արևմուտքում ու երկրում գոյություն ունեցող միֆը, որ «Ռոհանին ապահովել է երկրի դրական տնտեսական դինամիկան, սկսել է բարեփոխումները, կարողացել է երկիրը անցկացնել արտաքին խնդիրների բարդ լաբիրինթոսով»՝ իրանցիներին խոստանալով, որ Արևմուտքի հետ ակտիվ քաղաքական երկխոսությունը «արագ կհանգեցնի երկրի ծաղկմանը»: Այդ դեպքում հարց է ծագում՝ ո՞ւմ օգտին է քաղաքականություն վարում ինքը՝ Համենեին: Խնդրահարույց է, որ Իրանը տեղեկատվական առումով նախկինի պես փակ երկիր է մնում, այդ պատճառով ռուս և արևմտյան մասնագետներից շատերը, փորձելով նկարագրել ուժերի ներքին դասավորությունը, օգտագործում են ընդհանուր քաղաքագիտական հասկացություններ՝ պահպանողականներ, լիբերալներ, կենտրոնամետներ, չափավոր պահպանողականներ կամ չափավոր լիբերալներ: Իսրայելցի առաջատար մասնագետներից Վլադիմիր Մեսամեդը համարում է, որ այդ ուժերի միջև հստակ սահմանագիծ անցկացնելը շատ դժվար է, որովհետև ելակետ է ընդունվում գլխավորապես իրանցի քաղաքական գործիչների ելույթների վերլուծությունը, փոփոխվող մարտավարությունը և ներքին կամ արտաքին քաղաքական խնդրին այս կամ այն մոտեցումը: Հաճախ հնարավոր չէ տարբերություն գտնել իրանցի պահպանողականների ու լիբերալների միջև: Ռոհանին «իր կառավարության գլխավոր ձեռքբերում» է ներկայացրել ու ներկայացնում միջուկային համաձայնագիրը, որ մի ժամանակ չէր հերքում և Համենեին: Հիմա նախագահի դիրքորոշումը միջուկային հարցում փոխվել է, խնդիրը սկսել է երկրորդ պլան մղվել, որ փորձագետները գնահատում են իբրև «պահպանողականների հաղթանակ»:

Իհարկե, դա Իրանի իշխող դասի ներսում դաժան պայքարի նշան է, բայց այդ պայքարի սյուժեն այնքան էլ պարզ չէ: Կա ռուս արևելագետ Եվգենի Սատանովսկու վարկածը, որ պահպանողականների ու լիբերալների միջև քաղաքական, գուցե անգամ գաղափարական պայքարից բացի, Իրանում պայքար է մղվում այս կամ այն խմբի իշխող դիրքերի պահպանման համար տնտեսության մեջ՝ մոդեռնացման ընդհանուր քաղաքականության մեջ: Այստեղից էլ նախագահի թեկնածու գտնելու փորձերը, որ Ռոհանիին հաղթելու շանս կունենար: Միևնույն ժամանակ Համենեիի իրավահաջորդի հարց է դրվում, որ ինչ-որ չափով բացատրում է նրա ներկա գրոհները նախագահի վրա, նրան իր կողմնակիցով փոխարինելու փորձը: Ո՞վ է նա՝ դժվար է ասել: Պետք չէ մոռանալ, որ Իրանի նախագահը 2013-ին նախագահական ընտրություններում հաղթել է 51 %-ով, իսկ պահպանողական չորս թեկնածուները միասին ստացել են ձայների 40 %-ը: 2017-ի հունվարին Մերիլենդի համալսարանի հարցման տվյալներով, Ռոհանիին աջակցում են 50 %-ից քիչ: Հարցման տվյալներով՝ տասը հարցվածներից վեցը կարծում է, որ տնտեսությունը վատ վիճակում է, նախագահի պաշտոնակալությունից հետո առաջին անգամ մեծամասնությունը հաստատում է, որ կյանքը վատացել է: Կարևոր է, որ Ռոհանիի վրա գրոհները կազմակերպվում են էթնիկ դիրքերից, որ կարող է սասանել Իրանը ներսից միանգամայն անսպասելի սցենարով: Նախ որոշ պատգամավորներ առաջարկեցին մայրաքաղաքը Թեհրանից Թավրիզ կամ այլ քաղաք տեղափոխել: Պաշտոնական պատրվակը ակնհայտ է՝ սարսափելի բնապահպանական վիճակը, օդի աղտոտվածության և հաճախակի փոշեքամիների պատճառով: Ովքեր եղել են Իրանում, չեն կարող լսած չլինել փոշեքամիների մասին, որ ծածկում են ամբողջ երկիրն ու մայրաքաղաքը: Նրանք, որ տեսել են այդ բնական երևույթը, երկար կհիշեն փոշու վիթխարի մուգ դեղին պատերը, որ գալիս են քաղաքի վրա, երբ օրը գիշեր է դառնում, անջատվում է էլեկտրականությունը, տեսանելիությունը դառնում է զրո և ճնշող հոգեվիճակ է սկսվում: Իսկ ոչպաշտոնական պատրվակ որոշ փորձագետներ համարում են թեոկրատիկ իշխանության՝ սեփական դիրքերը ուժեղացնելու ձգտումը իրանական Ադրբեջանում կամ Քրդստանում, որ «կանխեն Իրանի տրոհումը սովետական ճանապարհով»:

Իրանագետ Ելենա Դունաևան կարծում է, որ Իրանի ֆինանսական պատճառներով դեռ երկար մայրաքաղաքի տեղափոխումը ռեալ չի թվում, սակայն խոսքը քար չէ, ասվեց՝ գլորվում է: Օրերս խորհրդարանի պատգամավոր Սալման Հոդադադին հայտարարեց. «Օդի աղտոտվածությունը, ջրի պակասը և փոշու փոթորիկները մեր երկրի գլխավոր խնդիրներից են առաջիկա տարիներին: Իսկ ՈՒրմիա լճի ցամաքելը լուրջ սպառնալիք է այդ տարածքներում ապրողների համար: Նրանք դժգոհ են, համարում են, որ կառավարությունը չի կարողանում իրենց խնդիրները լուծել: Բնապահպանական պատճառներով բնակչությունը զանգվածաբար փախչում է այդ տեղերից: Եթե այս հարցերը չլուծվեն, Ադրբեջան ու Խուժիստան նահանգներում տնտեսական գործունեությունը և աշխատատեղերը կտրուկ կկրճատվեն, որ պատճառ կդառնա նահանգների բնակչությամ կտրուկ մարգինալացման, իսկ նրանք 11−18 միլիոն են»: ՈՒրմիա լճի խնդիրը, որ իրոք արագ ծանծաղում է և կարող է երկրորդ Արալյան ծովի վերածվել, վաղուց Իրանում քաղաքական բարոմետր է դարձել, որ չափում է երկրում ապրող էթնիկ փոքրամասնությունների՝ ադրբեջանցիների ու քրդերի տրամադրություները: Եվս մեկ տարօրինակ համընկնում՝ NASA գործակալությունը վերջերս հրապարակել է տիեզերքից արված լուսանկարների շարք՝ «Փոփոխությունների լուսանկարներ», որ ցույց են տալիս վերջին տասնամյակներին Երկրի տպավորիչ փոփոխությունները: Չորրորդ լուսանկարում ՈՒրմիա լիճն է: NASA-ի մեկնաբանության մեջ նշվում է, որ ջրային հայելու կրճատումը հանգեցնում է տարածաշրջանի բնակչության թվի կրճատման: Ադրբեջանական ծագմամբ իրանցի որոշ փորձագետներ և նրանց բաքվեցի գործընկերները հակված են համարել, որ Թեհրանն իբր գիտակցաբար լճի բնապահպանական խնդիրների միջոցով ձգտում է փոխել տարածաշրջանի ժողովրդագրական կազմը: Այս թեմատիկան սպեկուլյատիվ է՝ ՈՒրմիայի խնդիրները կլիմայի փոփոխություններով են պայմանավորված: Բայց այս տարածքում ապրող ադրբեջանցիները հակված են ամեն ինչում մեղադրել Թեհրանին, որ իրենց կարծիքով «անգործության է մատնված լիճը փրկելու հարցում», որ ճիշտ չէ: Մի քանի տարի առաջ Թեհրանը դիմեց Ադրբեջանին՝ խնդրելով թույլ տալ Արաքսի ջրերի մի մասն օգտագործել ՈՒրմիան փրկելու համար, բայց Բաքուն մերժեց: Թեհրանը և այլ ծրագրեր ուներ, բայց խնդիրը հանել, ավելի ճիշտ՝ ապաքաղաքականացնել, մինչև հիմա չի հաջողվել: Իրանի ադրբեջանցիները զգուշանում են, որ իրենց կառաջարկվի երկրի այլ շրջաններ տեղափոխվել:

Իրանում այդպես են դիրքավորվում ուժերը, որ ակտիվանում են դեպքից դեպք և օգտագործում են բնապահպանական խնդիրը իբրև պետության ներսում կենտրոնախույս ուժերի ուժեղացման գործիք՝ կոչ անելով դիտարկել «ադրբեջանական պրոբլեմը» Իրանում «արաբական գարնան» ենթատեքստում: Ավելին՝ համեմատաբար վերջերս սկսեց տարածվել տեղեկություն, որ ՈՒրմիա լճի շրջան, Թուրքիայի ու Հարավային (Իրանական) Ադրբեջանի սահման են տեղափոխվում էթնիկ քրդեր, որ ադրբեջանցի թուրքերին համարում են «հյուրեր»: Իրանը մայիսի 2-ին պիտի ոչ միայն նախագահական ընտրությունները հաղթահարի, այլև պահպանի ներքաղաքական կայունությունը և աշխարհաքաղաքական հավասարակշռությունը: Կհաջողվի՞:
Ստանիսլավ ՏԱՐԱՍՈՎ, REGNUM

Հ.Գ. Այնուամենայնիվ՝ ինչո՞ւ է Իրանի հոգևոր առաջնորդը քննադատում նախագահին, եթե վեցյակի հետ գործարքն ինքն էլ ընդունել է: Որովհետև Օբամայից հետո եկավ Թրամփը ու այս հարցում հակառա՞կ քաղաքականություն է վարում, բայց ի՞նչ կապ ունի դա Ռոհանիի հետ: Նախագահին քննադատելով ու ակնարկելով, որ կարող է նախագահական ընտրություններում իշխանության գալ ոչ թե բարեփոխիչ, այլ պահպանողական թեկնածու, Համենեին զգուշացնո՞ւմ է, որ Իրանում ևս կարող է իրավիճակ փոխվել: Իսկ դա ի՞նչ կտա Իրանին: Որքանո՞վ կնպաստի կենսամակարդակի բարձրացմանը, աշխատատեղերի ստեղծմանը, արտադրության մեծացմանը: Իրանի նախագահական ընտրությունները Հայաստանի համար չափազանց կարևոր են, Հասան Ռոհանիի երկրորդ պաշտոնավարումը հնարավորություն կտա շարունակել արդեն ուրվագծվող ծրագրերը, իսկ նոր նախագահի հետ ամեն ինչ պետք է սկսել նորից ու հայտնի է, որ ուղղությամբ իրավիճակը կզարգանա: Իրանում ու աշխարհում՝ հաշվի առնելով Իրանի ներգրավվածությունը տարածաշրջանի ռազմական կոնֆլիկտներում ու տնտեսական ծրագրերում:

Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Հայաստանը Ծապլվարը չէ
• 2021. Աշխարհի ամենահզոր 5 բանակները
• Վրացական փոխատեղում՝ ի՞նչ սպասել Ղարիբաշվիլիի կառավարությունից
• Իրանը նորից մերձավորարևելյան խաղի կենտրոնում է
• Անգելա Մերկելի ելույթը Մյունխենի Անվտանգության հարցերով համաժողովում
• Ջո Բայդենի ելութը Անվտանգության հարցերով 2021-ի Մյունխենի վիրտուալ կոնֆերանսում
• Իրանը դառնում է ԵԱՏՄ անդամ, հաջորդը Ադրբեջանն է
• Վրաստանը քաոսի և հեղափոխության միջև
• Պատմական մանիպուլյացիա՝ ինչպես միշտ
• Երեք ամիս անց՝ ինչ են վճռել Ադրբեջանը, Հայաստանը և Ռուսաստանը
• Ինչո՞ւ է Բաքուն համաձայնել աշխատել ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի հետ
• Սերժ Սարգսյան՝ անցյալի մասին ներկայի կտրվածքով
• Հայաստանը դիտարկում է Թուրքիայի հետ սահմանի բացման հնարավորությունը
• Փարիզը հակաթուրքական դաշինք է կազմում
• Ինչի՞ց է մահացել Չինգիզխանը իրականում
• Հերիք է Ցիցերոն խաղանք
• Մարտական դրոններ՝ ապագայի պատերազմը
• Էրդողանի մտրակն ու քաղցրաբլիթը Բայդենի համար
• 2050. Ինչ կա-չկա աշխարհում
• Երբ Երևանում կբացվի Թուրքիայի դեսպանատուն

Մեկնաբանություններ